ÖZET

Stoma; kanser, enflamatuvar bağırsak hastalıkları ve travma gibi nedenlerle hastaların yaşam kalitesini artırmak ve alttaki yatan patolojik durumu düzeltmek amacıyla açılmaktadır. Fakat stoma, açıldıktan sonra hastaların sonraki yaşamlarında büyük değişiklikler yapmasına neden olmaktadır. Hastaların stomaya uyum sağlaması büyük bir zaman almakta ve stoma terapi hemşirelerine gereksinimleri bulunmaktadır. Stoma hemşireleri ise koşulları ne olur olsun bu kişilere yönelik tanı, tedavi ve bakım hizmetlerinin etkin bir şekilde yerine getirilmesinden sorumludur. Koronavirüs hastalığı-19 (COVID-19) pandemisi döneminde de stoma hemşirelerinin sorumlulukları artarak devam etmektedir. Çünkü pandemi koşulları nedeniyle stomalı bireylerin hemşirelere olan gereksinimi daha fazla artmakta ve hemşirelere ulaşımı zorlaşmaktadır. Bu derleme pandemi döneminde stomalı bireylerin bakımı ve stoma hemşirelerinin dikkat etmesi gereken konuları belirtmek amacıyla yazıldı. Derleme, COVID-19 pandemisinde stomalı birey ve stomaterapi hemşiresi olmak üzere iki bölüm üzerinden ele alındı. Sonuç olarak, COVID-19 pandemisinde stomalı olan bireyler mümkün olduğu kadar evde kalmalıdır. Hastaneye gitmesi gerektiği durumlarda stoma hemşiresi ile iletişime geçmelidir. Bu dönemde stoma hemşireleri ise günlük olarak yapması gereken işlerini çevrimiçi platformlara taşımalıdır. Stomalı bireylere telefon, e-posta ve telesağlık uygulamalarını kullanarak destek vermelidir.

Giriş

Kolorektal kanserler, ülseratif kolit, Crohn hastalığı, divertiküler hastalıklar, imperfore anüs, travmalar, bağırsak tıkanıklıkları, ailesel polipozis ve konjenital anomaliler gibi nedenlerle açılan stoma, bireylerin yaşamlarını oldukça etkilemektedir. Çünkü stoma, bireylerin beden bütünlüğünde ve bağırsak boşaltımındaki değişiklikler dışında yaşam alışkanlıklarını da değiştirmesini gerektirmektedir.^1,2 Stoma, ilk bakışta bireylerin yaşamlarını olumsuz etkiliyor gibi görünse de stoma açılmasındaki amaç kişilerin yaşam sürelerini uzatmak, sağlıklı ve üretken yaşam döngülerine dönmesini sağlamak, yaşam kalitesini artırmak ve altta yatan patolojik durumu düzeltmek için açılmaktadır.^3,4 Bireylerin, stoma açılmasının amacını fark etmesi ve stomaya uyum sağlaması biraz zaman alabilmektedir. Bu nedenle stomaya uyum sürecinin hızlanması için stoma hemşireleri ve diğer sağlık profesyonellerine gereksinim vardır.^1,3,5 Stomalı bireylerin yaşamları boyunca devam eden gereksinimleri nedeniyle stoma hemşiresi ile iletişimi sürekli olarak devam etmektedir. Stoma hemşiresi ise koşulları ne olursa olsun stoma, yara, inkontinans ve fistül sorunu olan kişilere yönelik tanı, tedavi ve bakım hizmetlerinin etkin bir şekilde yerine getirilmesinden sorumludur.⁶

Çin’in Hubei bölgesinin başkenti olan Vuhan’da 1 Aralık 2019 tarihinde ortaya çıkan ve 11 Mart 2020’de Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından pandemi ilan edilen koronavirüs-19 (COVID-19) pandemisinde bu zamana kadar yaklaşık olarak 1.038.534 kişi, ülkemizde ise 5 Ekim 2020 tarihinden itibaren 8.498 kişi hayatını kaybetti.^7,8 Dünyayı etkileyen COVID-19 pandemisinin kontrol altına alınmasında tüm sağlık profesyonelleri ve hastaya bakım veren hemşireler en ön sıralarda görev aldılar.^9,10 Stoma hemşireleri de pandemi döneminde diğer hemşireler gibi acil ve pandemi servislerinde çalışmakla birlikte stomalı bireylere yönelik hizmetlerini de sürdürmeye devam ettiler.

Pandemi, küresel sağlık sistemi üzerinde birçok olumsuz duruma neden oldu.^10,11 COVID-19 pandemisinin sağlık sistemi üzerindeki yükü nedeniyle COVID-19 olmayan hastalar için potansiyel olarak yıkıcı etkileri bulunmaktadır. Bireylerin normal yaşantılarında bile stomanın varlığı yaşam kalitesi üzerinde büyük bir etkiye sahip iken COVID-19 pandemi döneminde bu bireylerin hemşireye olan gereksinimi daha da artmaktadır.¹² Bu dönemde stomalı bireyler ihmal edilen bir grubu temsil etmektedir. Çünkü pandemi döneminde hastane içi bulaşı önlemek için hastaneye gelen kişilerin sayılarının azaltılması, cerrahi kliniklerinde elektif ameliyatların durdurulması ve sağlık profesyonellerinin yetersiz tıbbi kaynaklar ile pandemi servislerinde çalıştırılması stomalı bireylerin, stoma hemşirelerine ulaşımını zorlaştırdı.^10,11,12

COVID-19 pandemisinde cerrahi ve endoskopik uygulamalar ile ilgili birçok öneriler, kılavuzlar ve derlemeler yayınlanmış olup hiçbirinde stomalı bireylere ve stoma hemşirelerine odaklanmamıştır. Bu derleme, COVID-19 pandemisinde stoması olan bireylerin bakımı ve stoma hemşirelerinin dikkat etmesi gereken konuları ele almak amacıyla yazıldı. Derleme, pandemi döneminde stomalı birey ve stoma hemşiresi olmak üzere iki bölümde değerlendirildi (Şekil 1).

Being an Individual with Stoma in the COVID-19 Pandemic

In the COVID-19 pandemic, patients who show severe signs and symptoms of disease and have a poor prognosis are the patients in the fourth group. This group, that has a poor prognosis, represents 5% of all patients and does not show signs and symptoms in the first five days. In the following days, they begin to present with severe symptoms and signs and require intensive care. Of the patients in this group 50% result in death.⁹ The patients in this group are generally people over the age of 60-65 with chronic diseases such as cardiovascular disease, diabetes, obesity, chronic respiratory failure, cancer or immunodeficiency.¹³

Colorectal cancers that cause creating a stoma are ranked third worldwide in terms of mortality and morbidity.¹⁴ In our country, colorectal cancer is the third most common cancer type in both women and men.¹⁵ Most colorectal cancers occur in people over the age of 50 and the average age in men is 68 and the average age in women is 72. It is 63 years for both men and women in rectal cancers.¹⁶ Therefore, individuals with stoma during the pandemic period have a higher risk of developing severe diseases, because individuals with stoma are generally elderly individuals with chronic disease. During this period, individuals with stoma are recommended to consult primary health care services in the assessment of risk factors for COVID-19. Stool and urine should be evaluated in terms of COVID-19 transmission.¹³ Recent studies have found that the virus remains in stool samples longer than in nasopharyngeal swab samples.¹⁷

Care guidelines should be created for individuals with stoma during the pandemic period. By following the established guidelines, treatment should be provided in a hospital that does not accept COVID-19 patients or in hospitals where patients with positive and negative COVID-19 are clearly distinguished. All individuals with stoma should be considered positive until proven otherwise.¹¹ During the pandemic period, individuals with stoma should be evaluated in two ways: Inpatient and outpatient.

COVID-19 Pandemisinde Stomalı Birey Olmak

COVID-19 pandemisinde ciddi hastalık belirti ve bulguları gösteren ve prognozu kötü olan hastalar, dördüncü grup hastalardır. COVID-19 pandemisinde prognozu kötü olan bu grup, tüm hastaların %5’ini temsil etmekte ve ilk beş gün belirti ve bulgu vermemektedir. Daha sonraki günlerde ise şiddetli belirti ve bulgular vermeye başlamakta ve yoğun bakım gereksinimleri olmaktadır.  Bu grup hastaların %50’si ölümle sonuçlanmaktadır.⁹ Bu gruba giren hastalar genellikle kardiyovasküler hastalık, diyabet, obezite, kronik solunum yetmezliği, kanser ve immün yetmezliği gibi kronik hastalığı olan 60-65 yaş üstü insanlardır.¹³

Stoma açılmasına neden olan kolorektal kanserler, tüm dünyada mortalite ve morbitide açısından üçüncü sırada yer almaktadır.¹⁴ Ülkemizde de kolorektal kanserler hem kadınlarda hem de erkeklerde en sık görülen kanser türleri arasında üçüncüdür.¹⁵ Kolorektal kanserlerin çoğu 50 yaşın üzerindeki kişilerde ortaya çıkmakta ve erkeklerde ortalama yaş 68 ve kadınlarda ise 72’dir. Rektum kanserlerinde hem erkekler hem de kadınlar için 63 yaştır.¹⁶ Bu nedenle pandemi döneminde stomalı bireylerde ciddi hastalık gelişme riski daha yüksektir. Çünkü stomalı bireyler genellikle kronik hastalığa sahip ileri yaştaki bireylerdir. Bu dönemde stomalı bireylerin COVID-19 için risk faktörlerinin değerlendirilmesinde birinci basamak sağlık hizmetlerine danışmaları önerilmektedir. Gaita ve idrar COVID-19 bulaşı açısından değerlendirilmelidir.¹³ Son yapılan çalışmalarda virüsün gaita örneklerinde nazofarengeal sürüntü örneklerine göre daha uzun süre kaldığı saptanmıştır.¹⁷

Stomalı bireyler için pandemi döneminde bakım kılavuzları oluşturulmalıdır. Oluşturulan kılavuzlar izlenerek COVID-19 hastası kabul etmeyen bir hastanede veya COVID-19 pozitif ve negatif çıkan hastaların ayrımının net yapıldığı hastanelerde tedavisi sağlanmalıdır. Tüm stomalı bireyler aksi ispatlanana kadar pozitif olarak kabul edilmelidir.¹¹ Pandemi döneminde stomalı bireyler hastanede yatan ve ayakta tedavi edilen olmak üzere iki şekilde değerlendirilmelidir.

Patients with Stoma in Hospital

In the COVID-19 pandemic, it is recommended to open a stoma instead of the primary anastomosis to reduce the complication rate in general surgery services.^10,11 During the pandemic period, the stoma place should be marked by the stoma nurse before the stoma is created. For this reason, both the stoma patient and their family should be educated and supported.¹² Patients should wear a surgical mask and maintain hand hygiene during their stay in the hospital due to stoma creation. During stay in the hospital, the patient should avoid any personal contact with other patients and maintain physical distance measures. Disposable products/accessories should be used and disposed of in special infectious waste bins.¹¹ When the individual with a stoma is discharged, his/her room must be thoroughly cleaned. On discharge, individuals should be informed to minimize the risk of COVID-19 transmission and to manage their home conditions.¹³ These informations include stoma management (stoma care, stoma products, supply of products, peristomal skin, intestinal gas, odor, constipation and diarrhea), stoma complications (describing situations requiring medical assistance or re-hospitalization) and living with stoma (personal cleaning, bathing or showering, return to work, clothing, nutrition and diet, traveling, sexual activities, stress management and worship).^19,20 Apart from these issues, information should be given about home cleaning and disinfection (cleaning of the surface, electronic devices and laundry), food and garbage in the pandemic period.²¹ During the pandemic period, stoma care training may be somewhat lacking than it is under normal conditions.²² Therefore, after the stoma patient is discharged, the patient should be supported with home health care support and digital applications (telephone, mobile systems, application, video conferences).

Hastanede Yatan Stomalı Bireyler

COVID-19 pandemisinde genel cerrahi servislerinde komplikasyon oranını azaltmak için primer anastomoz yerine stoma açılması önerilmektedir.^10,11 Pandemi döneminde de stoma açılmadan önce stoma yerinin işaretlenmesi stoma hemşiresi tarafından yapılmalıdır.^11,18 Pandemi nedeniyle stoma açılan bireylerin gereksinimleri artmaktadır. Bu nedenle hem stomalı bireye hem de ailesine eğitim verilmeli ve destek olunmalıdır.¹² Hastalar stoma açılması nedeniyle hastanede yattığı sürece cerrahi maske takmalı ve el hijyenini sağlamalıdır. Hastanede kaldığı sürece diğer hastalarla her türlü kişisel temastan kaçınmalı ve fiziksel mesafe önlemlerini korumalıdır. Tek kullanımlık ürünler/aksesuarlar kullanılmalı ve özel bulaşıcı atık kutularına atılmalıdır.¹¹ Stoma açılan birey taburcu olduğunda ise odası detaylı olarak temizlenmelidir. Taburcu olurken bireylere COVID-19 bulaşma riskini en aza indirmek ve evdeki durumlarını yönetmek için bilgi verilmelidir.¹³ Bu bilgiler içinde stoma yönetimi (stoma bakımı, stoma ürünleri, ürünlerin temini, peristomal deri, bağırsak gazı, koku, konstipasyon ve diyare), stoma komplikasyonları (tıbbi yardım ve tekrar hastaneye başvuru gerektiren durumların anlatılması) ve stoma ile yaşam (kişisel temizlik, banyo yapma veya duş alma, işe dönüş, giyim, beslenme ve diyet, seyahat etme, cinsel aktiviteler, stresi yönetme ve ibadet) yer almalıdır.^19,20 Bu konular dışında pandemi nedeniyle evde temizlik ve dezenfeksiyon (yüzey, elektronik cihazların ve çamaşırların temizliği), yiyecek ve çöpler hakkında da bilgi verilmelidir.²¹ Pandemi döneminde stoma bakım eğitimi normal koşullarda olduğundan biraz eksik kalabilir.²² Bu nedenle stomalı birey taburcu olduktan sonra, evde sağlık bakım desteği ve dijital uygulamalar (telefon, mobil sistemler, aplikasyon uygulamaları, video konferanslar) ile hasta desteklenmelidir.

Outpatients with Stoma

Elective patients should not be admitted to the stomatherapy unit during the pandemic period. Individuals who are planned to come to the stomatherapy unit should be called by phone for triage.¹¹ The last 14 days of the individuals who are planned to come to the stomatherapy unit should be questioned in terms of COVID-19. Individuals with stoma should wear a face shield and mask before and after the visit, and should pay attention to hand hygiene. The individual with a stoma should be admitted to the stomatherapy unit alone and his/her body temperature should be measured. Individuals with stoma should be advised to wipe the items and surfaces they use with a cloth moistened with alcohol or bleach-based products. If possible, they should use a different bathroom than other family members and their underwear should be washed separately from those in the house.¹³

For individuals who do not come to the stomatherapy unit, telehealth (voice, image, speech and video and information transfer with tools such as telephone, computer, interactive television) should be applied. In a study in Italy during the COVID-19 pandemic, it was revealed that individuals with stoma who received telehealth applications on stoma care issues were satisfied.¹³ Individuals with stoma who cannot be managed with telehealth can be visited at home to reduce hospital visits.¹¹ With all these practices, physical and psychosocial problems experienced by individuals with stoma should be tried to be minimized.

Ayaktan Takip Edilen Stomalı Bireyler

Stomaterapi ünitesine pandemi döneminde elektif hastalar alınmamalıdır. Stomaterapi ünitesine gelmesi planlanan bireylerin tirajı için bireyler telefonla aranmalıdır.¹¹ Stomaterapi ünitesine gelmesi planlanan bireylerin COVID-19 açısından son 14 günlük durumu sorgulanmalıdır. Stomalı bireyler ziyaret öncesi ve sonrası yüz siperliği ve maske takmalıdır. El hijyenine dikkat etmelidir. Stomaterapi ünitesine sadece stomalı bireyin kendisi alınmalı ve vücut ısısı ölçülmelidir. Stomalı bireylerin, alkol veya çamaşır suyu bazlı ürünlerle nemlendirilmiş bir bezle kullandığı eşyaları ve yüzeyleri silmesi önerilmelidir. Evde mümkünse diğer aile bireylerinden farklı bir banyoyu kullanmalı ve iç çamaşırları evdekilerden ayrı yıkanmalıdır.¹³

Stomaterapi ünitesine gelmeyen bireyler için telesağlık (telefon, bilgisayar, interaktif televizyon gibi araçlarla ses, görüntü, konuşma ve video ile bilgi aktarımı) uygulamaları yapılmalıdır. COVID-19 pandemisinde İtalya’da stomalı bireylere telesağlık uygulaması yapılan bir çalışmada stoma bakımı ile ilgili konularda telesağlık uygulaması alan stomalı bireylerin memnun olduğu ortaya çıkmıştır.¹³ Telesağlık ile yönetilemeyen stomalı bireyler hastane ziyaretini azaltmak için ev ziyaretleri düzenlenebilir.¹¹ Tüm bu uygulamalar ile stomalı bireylerin yaşadığı fiziksel ve psikososyal sorunlar en aza indirilmeye çalışılmalıdır.

Being a Stoma Nurse in the COVID-19 Pandemic

During the pandemic period, stoma nurses should work as private branch nurses in hospitals and should be present in stomatherapy units so that their care giving continues without interruption. Stomatherapy units should remain open throughout the pandemic and should only accept individuals whose condition is an emergency. If there is a COVID-19 positive individual among the individuals who are planned to come to the stomatherapy unit during the pandemic period, the stoma nurse is recommended to provide care to this patient after other patients. The stoma nurse should examine the patient’s file with stoma in a safe place before providing care. The information that should be added to the file should be asked to the patient and recorded by the stoma nurse. Then the nurse should wear personal protective equipment (gown, medical mask/N95/FFP2 mask, goggles/face shield, gloves). Stoma care should be made with as little contact with the patient as possible.^11,23 Due to pandemic, a specific area should be determined in the unit before caring for the individual with stoma. The nurse should disinfect the materials to be used and select a clean area to store the materials he/she needs. For the products he/she uses, the nurse should determine the dirty area and arrange a container to collect the dirty products.²⁴ The nurse should prepare brochures for individuals with stoma and their families in line with all current information. Apart from the individual with stoma, the nurse should also give the stoma care to the patient’s caregiver in accordance with the physical distance rules.¹¹

Stoma nurses should use personal protective equipment and maintain hand hygiene to protect their health and prevent cross contamination. Stoma nurses are responsible for the daily cleaning of the stomatherapy units. Cleaning the unit should be done from the clean area to the dirty area. In floor and surface disinfection, 1/100 diluted bleach or chlorine tablets (according to the product recommendation) should be used in areas contaminated with patients. Liquid soap and paper towels should be kept in the toilet of the unit and if there is a hand dryer, it should not be operated.²⁵ Good ventilation of the units should be provided. The windows should be left open for at least 15 minutes after the care of each stoma.²⁶ Ventilation systems that take fresh air from outside should be installed for stomatherapy units within hospital facilities. In these systems equipped with specific motors and fans, two ventilation systems must be active to ensure air flow. Hall type air conditioners and ventilators should not be used.^11,25

Except for non-emergency situations, the stoma nurse should remotely monitor issues such as tracking products, accessories, and prescriptions/reports and should provide consultancy service. For this, he/she can use e-mail, phone or digital applications. During the pandemic period, direct care for the patient with stoma decreases and consultations over the phone increase. Individuals can take photos and send them to their nurses when they have problems with their stoma.²⁷ Online support group initiatives in digital applications can be made to increase the compliance of the patient with stoma. The online support group ensures that individuals with stoma can talk to each other, share their experiences and feelings, advise and guide each other via the internet.³ Online support groups can be made through associations and organizations related to stoma, forum sites, instagram and facebook.^3,5 While providing these supports, the patient’s primary caregiver should also be included. Thus, patient’s compliance with digital applications can develop faster.⁵ In this period, ostomy product companies should also assist stoma nurses. In cases where the patient with a stoma cannot be adapted despite all the attempts made, the stoma nurse can go home visits at infrequent intervals by using personal protective equipment. However, during home visits, the institution may experience difficulties caused by the physical environment and the individual or their caregivers.²⁸ Therefore, although telehealth application does not completely solve the problems of individuals with stoma, it reduces the workload of nurses as it reduces home visits.²⁹ In addition, telehealth applications reduce the use of personal protective equipments and viral exposure.³⁰ Another issue that stoma nurses should pay attention to in all these digital and telehealth applications is ethical issues. Protecting the privacy and confidentiality of individuals is one of the most important ethical principles. Necessary measures should be taken against the risk of inappropriate disclosure of information from these databases containing personal data of individuals. Informed consent forms should be transferred to electronic media. Individuals should sign an informed consent form that offers confidentiality in line with legal policies. For the security of the data collected with telehealth, it is important to perform two-factor authentication. Because, with hacking, this information can be passed on to third parties. Finally, although the internet infrastructure and electronic communication devices are on the rise, they may not be sufficient in some regions, especially in rural areas. For this reason, access to desired individuals can be difficult with these applications. Providing all individuals with access to digital and telehealth applications is also an ethical problem. Because everyone has the right to receive the same service.³¹

In addition, stoma nurses are also psychologically negatively affected by the difficulties they experience during the pandemic period.³² Among the difficulties experienced are risky working environments and working alone.³³ In the forums organized for stoma nurses in the world, nurses stated that the virus lived longer in the stool and somatherapy units were at risk, that they did not know how to protect themselves because stomatherapy units were closed places, that it was difficult to face an invisible enemy, that they went home anxiously, that the number of patients decreased significantly due to the increase in telephone consultations, and that working alone in a quiet place and eating alone were boring, and that they missed close contact with their colleagues and patients.^27,34

COVID-19 Pandemisinde Stoma Hemşiresi Olmak

Pandemi döneminde stoma hemşireleri hastanelerde özel dal hemşiresi olarak çalışmakta ve hizmetlerinin kesintisiz devam etmesi için stomaterapi ünitelerinde bulunmalıdır. Stomaterapi üniteleri pandemi boyunca açık kalmalı ve sadece durumu acil olan bireyleri kabul etmelidir. Pandemi döneminde stomaterapi ünitesine gelmesi planlanan bireyler içinde COVID-19 pozitif birey varsa stoma hemşiresinin en son bakım vermesi önerilmektedir. Stoma hemşiresi bakım vermeden önce güvenli bir yerde stomalı bireyin dosyasını incelemelidir. Dosyasına eklenmesi gereken bilgileri stomalı bireye sorup kayıt altına almalıdır. Daha sonra ise kişisel koruyucu ekipmanları (önlük, tıbbi maske/N95/FFP2 maske, gözlük/yüz siperliği, eldiven) giymelidir. Stomalı bireye mümkün olduğu kadar az temas ederek stoma bakımını yapmalıdır.^11,23 Pandemi nedeniyle ünite içinde stomalı bireye bakım vermeden önce belirli bir alan belirlemelidir. Kullanacağı malzemeleri dezenfekte etmeli, gereksinim duyduğu malzemeleri koymak için temiz bir alan seçmelidir. Kullandığı ürünler için ise de kirli alan belirlemeli ve kirli ürünleri toplamak için bir kap ayarlamalıdır.²⁴ Tüm güncel bilgiler doğrultusunda stomalı bireyler ve aileleri için broşürler hazırlamalıdır. Stomalı birey dışında temel bakıcısına da fiziksel mesafe kurallarına uygun şekilde stoma bakımını aktarmalıdır.¹¹

Stoma hemşireleri, kendi sağlıklarını korumak ve çapraz bulaşı engellemek için kişisel koruyucu ekipmanları kullanmalı ve el hijyenini sağlamalıdır. Stomaterapi ünitelerinin günlük temizliğinden sorumludur. Ünitenin temizliğini temiz alandan kirli alana doğru yapılmalıdır. Yer ve yüzey dezenfeksiyonunda, 1/100 oranında, hasta çıktıları ile kirlenmiş alanlar 1/10 oranında sulandırılmış çamaşır suyu ya da klor tablet (ürün önerisine göre) kullanılmalıdır. Ünitenin tuvaletinde sıvı sabun, kağıt havlu bulundurulmalı ve el kurutma makinası varsa çalıştırmamalıdır.²⁵ Ünitelerin havalandırmasını iyi sağlamalıdır. Her stomalı bireyin bakımından sonra pencereler en az 15 dakika açık bırakılmalıdır.²⁶ Hastane imkanları dahilinde stomaterapi üniteleri için temiz havayı dışarıdan alan havalandırma sistemleri kurulmalıdır. Belirli motor ve fanlarla donatılmış olan bu sistemlerde hava akışını sağlamak için iki havalandırma sistemi aktif olmalıdır. Salon tipi klimalar ve vantilatörler kullanılmamalıdır.^11,25

Acil olmayan durumlar dışında stoma hemşiresi ürünlerin, aksesuarların ve reçetelerin/raporların takibi gibi konuları uzaktan izlemeli ve danışmanlık yapmalıdır. Bunun için hastaların e-postalarını, telefonlarını ve dijital uygulamaları kullanabilir. Pandemi döneminde stomalı bireye doğrudan bakım azalmakta olup telefonla konsültasyonlar artmaktadır. Bireyler stomaları ile ilgili sorunları olduğunda fotoğraflarını çekip hemşirelerine gönderebilir.²⁷ Dijital uygulamalarda stomalı bireyin uyumunu artırmak için online destek grup girişimleri yapılabilir. Online destek grup ile stomalı bireylerin internet aracılığıyla birbirleri ile konuşarak, deneyim ve duygularını paylaşarak, birbirlerine tavsiyede bulunmasını ve rehber olmasını sağlamaktadır.³ Online destek grupları stoma ile ilgili dernekler ve kuruluşlar, forum siteleri, instagram ve facebook sayfaları aracılığı ile yapılabilir.^3,5 Bu destekleri sağlarken hastanın temel bakıcısı da dahil edilmelidir. Böylece hastanın dijital uygulamalara uyumu daha hızlı gelişebilir.⁵ Bu dönemde stoma hemşirelerine ostomi ürün firmaları da yardımcı olmalıdır. Yapılan tüm girişimlere rağmen stomalı bireyin uyumu sağlanamayan durumlarda kişisel koruyucu ekipmanlar kullanılarak stoma hemşiresi seyrek aralıklarla ev ziyaretlerine gidebilir. Fakat ev ziyaretlerinde kurum, fiziksel ortam ve birey veya bakıcıları kaynaklı güçlükler yaşayabilir.²⁸ Bu nedenle telesağlık uygulaması stomalı bireylerin sorunlarını tamamen çözmese de hemşirelerin ev ziyaretlerini azaltacağı için iş yükünü azaltmaktadır.²⁹ Ayrıca pandemi döneminde telesağlık uygulamaları ile yetersiz olan kişisel koruyucu ekipmanların korunması ve viral maruziyet oranın azaltması konularında avantajlar sağlamaktadır.³⁰ Tüm bu dijital ve telesağlık uygulamalarında stoma hemşirelerinin dikkat etmesi gereken bir konu da etiktir. Bireylerin mahremiyetinin ve gizliliğinin korunması en önemli etik ilkelerden biridir. Bireylerin kişisel verilerini içeren bu veri tabanlarından gelen bilgilerin uygunsuz şekilde ortaya çıkma riskine karşı gerekli önlemler alınmalıdır. Bilgilendirilmiş onam formları elektronik ortamlara aktarılmalıdır. Bireylere yasal politikalar doğrultusunda gizlilik sunan bilgilendirilmiş bir onam formu imzalatılmalıdır. Telesağlık ile toplanan verilerin güvenliği için iki faktörlü kimlik doğrulamasının yapılması önemlidir. Çünkü bilgisayar korsancılığı ile bu bilgiler üçüncü kişilerin eline geçebilir. Son olarak ise internet alt yapısı ve elektronik iletişim cihazları artsa da bazı bölgelerde özellikle kırsal kesimlerde yeterli düzeyde olmayabilir. Bu nedenle bu uygulamalar ile istenen bireylere erişim zorlaşabilmektedir. Tüm bireylerin dijital ve telesağlık uygulamalarına erişimini sağlamak da etik bir sorundur. Çünkü herkesin aynı hizmeti almaya hakkı vardır.³¹

Bunun yanı sıra stoma hemşireleri de diğer hemşireler gibi pandemi döneminde yaşadığı zorluklar nedeniyle psikolojik olarak olumsuz etkilenmektedir.³² Yaşanan zorlukların başında riskli çalışma ortamları ve yalnız çalışmaları yer almaktadır.³³ Dünyada stoma hemşireleri ile ilgili düzenlenen forumlarda pandemi döneminde hemşireler yaşadıkları sorunları, virüsün gaitada daha uzun süre yaşadığı için stomaterapi ünitelerin risk altında olduğunu, stomaterapi ünitelerinin kapalı bir ortam olmasından dolayı nasıl korunacaklarını, görünmez bir düşmanla yüzleşmenin zor olduğunu, eve giderken endişeli gittiklerini, telefonla konsültasyonlarının artmasına bağlı olarak hasta sayılarının ciddi anlamda azaldığını ve sürekli sessiz bir yerde tek başına çalışma, yalnız yemek yeme nedeniyle meslektaşları ve hastaları ile olan yakın teması özlediklerini ifade etmişlerdir.^27,34

Sonuç

COVID-19 pandemisinde stomalı olan hastalar mümkün olduğu kadar evde kalmalıdır. COVID-19’a yakalanmamak için ev içinde dahi çok dikkatli davranmalıdır. Hastaneye gitmeden stoma ile ilgili yaşadığı sorunlar için stomaterapisi hemşiresi ile telefonla, e-posta veya dijital uygulamalar aracıyla iletişime geçmelidir. Acil bir durumda hastaneye gitmesi gereken durumlarda yine stoma hemşiresini telefonla aramalıdır. Mutlaka hastaneye gitmesi gereken durumlarda COVID-19 ile ilgili belirti ve bulguları olmasa da maske ve siperlik kullanarak gitmelidir.

Stoma terapi hemşireleri ise pandemi döneminde acil durumlar dışında stomaterapi ünitesine stomalı birey kabul etmemelidir. Acil olarak stoma açılması gereken hastalar için kişisel koruyucu ekipmanları kullanarak stoma yeri işaretlemesi yapmalıdır. Günlük olarak yaptığı işleri dijital uygulamalara taşımalıdır. Stomalı bireyler ile telefonla veya e-posta ile günlük olarak iletişime geçmelidir. Stomaterapi ünitesinin temizliğinden sorumludur. Pandemi boyunca hem kendi sağlığını korumalı hem de mümkün olduğu kadar stomalı bireylere hizmet vermelidir.